مروری بر زندگی و زمانه اسدالله علم

جعبه سیاه حکومت پهلوی


نویسنده: محمد تاج احمدی*

    
    بسیاری معتقدند «امیر اسدالله علم» جعبه سیاه دوران سلطنت «محمدرضا پهلوی» و مرد پشت پرده بسیاری از سیاست های خرد و کلان در دوران حکومت آخرین شاه ایران بود؛هرچند از زمان حضور علم در دربار شاهنشاهی تا همین حالا، روابط او و محمدرضا در هاله ای از افسانه و واقعیت درهم تنیده شده، اما یک چیز را نمی توان انکار کرد و آن اینکه اسدالله علم بدون شک یکی از نزدیکترین رجال سیاسی به محمدرضا پهلوی بود.
    
    زندگینامه اسدالله علم
    اسدالله علم امیر قاینات در 1مرداد سال 1289 هجری شمسی از خاندان خزیمه (عرب) در خراسان متولد شد. پدرش شوکت الملک که گرایش های متجددانه داشت او را از همان دوران کودکی با اقتضائات فرهنگ غربی آشنا کرد، برای تحصیلات دانشگاهی به دانشکده کشاورزی کرج رفت و سال 1318 به امر «رضاخان»، با دختر «قوام الملک شیرازی» ازدواج کرد، آن هم در شرایطی که برادر زنش «علی قوام» با «اشرف پهلوی» ازدواج کرده بود و اینگونه بود که پایش به دربار باز و با محمدرضای ولیعهد رفیق گرمابه و گلستان شد.با طلاق اشرف، پای علم از دربار بریده شد.او با پایان تحصیلات خود برای سرکشی به املاک خانوادگی به بیرجند بازگشت. تا سال 1325 علم دربیرجند بود و با به صدارت رسیدن «احمد قوام السلطنه» در 27سالگی فرماندار سیستان و بلوچستان شد. در این زمان محمدرضای ولیعهد، شاه ایران شده بود. اسدالله علم که از اختلاف نخست وزیر و شاه وقت آگاه بود، باب خوش خدمتی و چاپلوسی را باز کرد، او با به کار بردن عناوینی متملقانه به دور دوراز چشم نخست وزیر به شخص شاه تلگراف می زد و گزارش امور را مستقیماً به شرف عرض می رساند. برای اینکه اهمیت این مساله را در نزدیک شدن علم به شاه بدانید، نباید فراموش کنید که شاه جوان ایران در آن سال ها در میانه سیاستمداران کهنه کاری چون قوام و «سیدضیاء الدین طباطبایی»، «دکتر محمد مصدق» و... چندان جدی گرفته نمی شد و بسیاری محمدرضا را در میدان سیاست هیچکاره می دانستند.علم در چنین شرایطی با چاکرمنشی خود، موفق شده بود، به شاه القا کند که شخصیت مهم و موثری است. در نتیجه همین تلگراف ها و گزارش ها بود که وی از سال 1328 به کابینه راه یافت و تا زمان مصدق همچنان در دولت های مختلف پست های عالیه می گرفت.
    با به قدرت رسیدن مصدق و عزل علم، شاه که برای ترمیم شخصیت و وجهه خود تصمیم گرفته بود بخشی از املاک خریداری شده یا مصادره ای (از زمان پدرش) را واگذار کند، به علم ماموریت داد تا در یک نمایش سیاسی املاک خاندان پهلوی را به کسانی که «مردم» خوانده شدند واگذار نماید. بدین ترتیب او از تیرماه 1331 مسئول و سرپرست املاک و مستغلات خاندان پهلوی شد.علم از همان سال ها توطئه چینی علیه دولت ها و جریان های ناهمسو با شاه را به طور جدی آغاز کرد. مصدق نیز در نتیجه همین کارشکنی ها وی را به سرزمین پدری اش بیرجند تبعید کرد،جایی که خود مصدق در زمان رضاشاه به آنجا تبعید شده بود.
    بعد از کودتای 28 مرداد1332، شاه که به تمام وفاداران خود در دوران صدارت مصدق امتیازات و رانت های همایونی اعطا می کرد، مقام و جایگاه ویژه ای برای علم درنظر گرفت؛مهم ترین ماموریت او تغییر کابینه کودتا و مشارکت در تشکیل دولت «حسین علاء» بود. بازهم وزارت کشور! جایی که باید انتخابات مجلس را مطابق میل همایونی مهندسی می کرد.
    دولت «علی امینی» اما حاضر نشد علم را بپذیرد و این مال بد را به دربار پس فرستاد و با برکناری امینی، دیگر نوبت اسدالله علم بود تا ردای رئیس الوزرایی را برتن کند. دوران نخست وزیری نه چندان بلند علم اما مصادف شده بود با مهم ترین اتفاقات سیاسی کشور پس از کودتای 28 مرداد.
    
    در دوران نخست وزیری علم سه اتفاق مهم رخ داد:
    1- علم از یکسو برای اثبات وفاداری حکومت ایران به امریکا، متعهد شد که اجازه تاسیس پایگاه موشکی به شوروی را نخواهد داد، در مقابل به مسکو تعهد داده بود که اجازه تاسیس پایگاه های نظامی به مخالفین جهان اولی حکومت کمونیستی شوروی را نخواهد داد، وعده ای که البته ایران به آن پایبند نماند.
    2- اجرای طرح اصلاحات ارضی و انتخابات مجلس دومین اقدام علم بود. علم با کنارگذاشتن «حسن ارسنجانی» و پررنگ کردن نقش شاه، اصلاحات ارضی را ذیل طرح فراگیری موسوم به انقلاب سفید شاه و ملت، اجرایی کرد و آن را به رفراندوم گذاشت. در این طرح ادعاهایی نظیر مبارزه با فساد، اجباری کردن تحصیل، بیمه همگانی، تغذیه رایگان کودکان و خردسالان، مبارزه و دفاع از حقوق مصرف کنندگان، تاسیس سپاهیان دانش و بهداشت، تنظیم خانواده و جمعیت و شاید ازهمه مهمتر الغای نظام ارباب رعیتی و ادعای واگذاری زمین به کشاورزان.
    3- سومین رویداد مهم دوران علم، وقوع اعتراض به اجرای این طرح و سرکوب آن توسط علم بود. ماجرای این اعتراضات چیزی بود که شاه بیم آن را داشت و از علم قول گرفته بود که تبعات اجرای طرح اصلاحات ارضی را مدیریت کند. اخبار و گزارش های گوناگونی از اعتراض روحانیون و اقشار مذهبی به دربار و نخست وزیری مخابره شد. در راس مخالفان اجرای طرح، «آیت الله روح الله خمینی(امام)» قرار داشت که از یک سال قبل مخالفت با اسدالله علم را علنی کرده بود. او در نامه ای سرگشاده شدیداً علم را به خاطر اجرای طرح تخطئه کرد، هرچند در همان اثنا گزارش های هشدار آمیز سازمان های جاسوسی امریکا مبنی بر وجود خطر اعتراضات، باعث شده بود علم و حتی شخص شاه، امریکا را محرک زمزمه های اعتراضات بدانند، اما در نیمه بهار سال 1342 برای علم هیچ جای تردیدی باقی نمانده بود که آیت الله خمینی روحانی مصالحه ناپذیر به عنوان رهبر اصلی مخالفان محسوب می شود.
    طبق گزارش های تاریخی از جمله یادداشت های علم، شاه ایران که بشدت ترسیده بود مسئولیت سرکوب مخالفان را به عهده او گذاشت و او پس از اینکه پی برد شاه با وجود تمایلش به سرکوب معترضین جرات انجام این کار را ندارد، توافق می کند که با دراختیار گرفتن فرماندهی ارتش به مدت 24ساعت، اعتراضات را با مشت آهنین سرکوب کند و درصورت ناکامی در این مهم، شاه، علم را به عنوان مقصر اصلی خونریزی ها معرفی و محاکمه و برکنار کند.«سر آنتونی پارسونز» آخرین سفیر انگلیس در ایران دوره پهلوی، بعدها در خاطراتش نقل کرد که علم در دیدارش با وی مدعی شده بود که «اعلیحضرت رقیق القلب هستند!» بنابراین شخصاً و از روی ناچاری دستور به گلوله بستن مردم را دادم!هرچند برای ترمیم وجهه دولت بعد از این جنایت کمیسیونی حکومتی با اعلان تعداد 86 کشته و 195 زخمی مدعی پرداخت غرامت به خانواده های بازماندگان شد.
    علم با وجود خوش خدمتی هایی نظیر سرکوب قیام 15 خرداد 1342 و جلب اعتماد شاه که انتظار داشت سمت نخست وزیری را برای مدتی طولانی حفظ کند از صدور فرمان عزل خود بسیار شگفت زده شد. بعد از برکناری از نخست وزیری، به درخواست خود به مدیریت دانشگاه شیراز منصوب می شود،هرچند نکته مهمی که در عمده روایت های تاریخی درمورد دوران نخست وزیری علم ناگفته می ماند نقش وی در تقدیم غیر قانونی لایحه کاپیتولاسیون به مجلسی بود که خود تشکیل داده بود. این درواقع یک مین سیاسی بود که علم زیر پای «حسنعلی منصور» کارگذاشته بود. علم در مجادلات سیاسی با منصور، وی را رسماً جاسوس امریکا خطاب کرده بود. با علنی شدن این اتهام و موظف شدن منصور (به عنوان نخست وزیر آینده) به اجرای قانون کاپیتولاسیون، علم می توانست خود را به پست نخست وزیری نزدیکتر ببیند. نکته مهم که نباید از نظر دور داشت این بود که اقدام علم در ارسال خودسرانه لایحه کاپیتولاسیون غیر قانونی بود، چراکه براساس قانون، لایحه باید به تصویب هیات دولت می رسید و بدون امضای وزیر دادگستری رسمیت نمی یافت! اما بنابر اظهارات محمد باهری (وزیر دادگستری) علم تمام امضاهای مورد نیاز هیات دولت برای تصویب لایحه (پیش ازتقدیم به مجلس) را جعل کرده بود.با ترور منصور، اسدالله علم هم مانند بسیاری دیگر فکر نمی کرد محللی نه چندان مشهور به نام«امیرعباس هویدا» بتواند گوی سبقت را در خوش خدمتی به اعلیحضرت از وی ربوده و 13 سال نخست وزیر ایران باقی بماند.
    در طول این سال ها علم به عنوان وزیر دربار، از هیچ تلاشی برای تخریب هویدا فروگذار نکرد، اما با این حال هرگز نتوانست به سمت سیاسی مورد علاقه اش بازگردد.خاطرات و یادداشت های علم درطول این 11 سال (در وزارت دربار) یکی از مهم ترین اسناد سیاسی تاریخ معاصر محسوب می شود.اسدالله علم از همان سال های ابتدای حضورش در دربار متوجه بیماری خود شده بود،هرچند برخی می گویند که وی در دهه 50 از ابتلا به سرطان خون مطلع شد. به هرحال او پس از چند مرتبه درخواست از شاه و به موازات وخامت حالش برای درمان از کشورخارج می شود.در مرداد ماه سال 1356 درشرایطی که برای ادامه درمان در فرانسه اقامت داشت، به درخواست شاه از وزارت دربار استعفا می دهد،هرچند که در آن مدت وی وقایع ایران را مجدانه پیگیری می کرد.شاه، دشمن و هووی سیاسی علم یعنی هویدا را جانشین وی می کند، اقدامی که موجب تعجب و دلخوری شدید علم شد.با آغاز وقایع منتهی به انقلاب در زمستان 1356 علم که سیاستمداری هوشیار بود، به شاه پیغام می دهد که کشور آبستن اعتراضات است و این مساله را ناشی از سوء مدیریت هویدا در دوران نخست وزیری اش می داند. شاه این هشدار علم را به حساب همان رقابت و دشمنی با هویدا می گذارد، حتی زمانی که علم در اسفندماه همان سال و یک ماه قبل از مرگ، به شاه درمورد وخامت اوضاع ایران هشدار می دهد، محمدرضا پهلوی در واکنش به این هشدار به هویدا می گوید که علم مشاعرش را از دست داده؛ قطعاً زمانی که شاه این طعنه را زد، هرگز گمان نمی کرد که از عمر سلطنتش کمتر از یک سال باقی مانده باشد.
    اسدالله علم سرانجام در 25 فروردین 1357 درگذشت و شاه را با بحران منتهی به انقلاب ایران تنها گذاشت.بسیاری معتقدند علم اگر تا سال 1357 زنده می ماند ممکن بود جلوی وقوع انقلاب را بگیرد. این مدعیان فراموش کرده اند که ریشه انقلاب اسلامی در دوران نخست وزیری علم شکل گرفت، زمانی که وی با سرکوب خونین مردم در سال 1342 گمان می کرد حکومت پهلوی را نجات داده و کار روحانیت را یکسره کرده، او هرگز پی نبرد که جنبش اعتراضی مردم رادیکال تر از قبل سربرخواهد آورد و با تقویت انگاره اصلاح ناپذیری رژیم سلطنتی، به چیزی کمتر از سرنگونی حکومت سلطنتی راضی نخواهد شد.
    
    *پژوهشگر تاریخ

     روزنامه ایران

http://iran-newspaper.com/newspaper/item/463771

سازمان امنیت یا پاشنه آشیل رژیم پهلوی

شصتمین سالگرد تأسیس ساواک

سازمان امنیت یا پاشنه آشیل رژیم پهلوی

محمد تاج احمدی
پژوهشگر تاریخ

تا پیش از کودتای 28مرداد سال 1332 مسئولیت کسب اخبار امنیتی و مقابله با گروه‌های مخالف نظام سلطنتی برعهده شهربانی و بعد رکن 2 ارتش بود. اما پس از کودتا بود که شاه ایران با استمزاج از دولت امریکا مقدمات تأسیس سازمانی برای جمع‌آوری اطلاعات مخالفان و مقابله با گروه‌های ضدسلطنت را فراهم کرد. البته از زمان روی کار آمدن پهلوی‌ها سازمان‌های جاسوسی وابسته به بلوک غرب و شرق در ایران، به‌طور موازی به فعالیت می‌پرداختند، درهنگامه مقابله متفقین با ارتش نازی، ایران یکی از کانون‌های فعالیت هماهنگ سازمان‌های جاسوسی بود. شاید مشهورترین رویدادی که همکاری این سازمان ها را نشان می داد، انهدام تیم ترور سران متفقین بود که با هوشیاری و پیگیری افسران کا.گ.ب در تهران انجام شد.
با وقوع جنگ سرد مسیر فعالیت سازمان‌های جاسوسی به سمت دیگری رفت. امریکایی‌ها که متوجه هزینه بالای مداخله مستقیم در کشورهای تحت سلطه خود بودند تصمیم گرفتند تا منافع خود را از طریق راه‌اندازی سازمان‌های واسطه‌ای داخل کشورهای هدف، پیگیری کنند. ساواک یکی از مهم‌ترین این سازمان‌ها بود. طبق طرح اولیه‌ای که در اسفندماه سال 1335 به مجلس برده شد، قرار نبوده که ساواک چنین سازمان عریض و طویلی باشد. در پیش‌نویس اولیه اساسنامه تأسیس ساواک 3 عامل مهم برای این سازمان تعریف شده بود: 1-ساواک وابسته به نخست‌وزیری است، رئیس آن را شاه منصوب می‌کند و عنوان معاونت نخست‌وزیر را دارا است. 2- وظیفه ساواک کسب اطلاعات لازم برای حفظ امنیت ملی، کشف جاسوسی، مقابله با ناقضان قوانین ضد سلطنت و ضد مبارزه مسلحانه، مرتکبان جرایم نظامی و عاملان سوءقصد به جان شاه و ولیعهد است. 3- مأموران ساواک در جرایم مربوط به آنها جزو ضابطان قضایی به‌ شمار می‌روند و طبق سیستم دادگاه‌های نظامی که برای رسیدگی به جرایم سیاسی برپا شده عمل می‌کنند. درادامه اما با افزایش بودجه این سازمان تعداد ارگان‌های زیرمجموعه ساواک به 11 ارگان رسید!
آموزش در امریکا، اسرائیل و تهران
اینکه ساواک با مشارکت سازمان‌های جاسوسی اسرائیل و امریکا تأسیس شد به هیچ عنوان نکته قابل انکاری نیست. فرماندهان و افسران اولیه ساواک مستقیماً زیر نظر مأموران موساد و سیا به آموزش می‌پرداختند. بعدها همکاری‌های اطلاعاتی با کشورهای متحد بلوک غرب بخصوص ام.آی.سیکس انگلستان نیز در دستور کار ساواک قرار گرفت.
افسران ایرانی ساواک ابتدا از رکن 2 ارتش یا از شهربانی انتخاب می‌شدند و بعدتر از ارگان‌هایی نظیر وزارت خارجه و نیز برخی دانشگاه‌ها نسبت به جذب نیرو اقدام می‌شد. اعضای ساواک پس از جذب در این سازمان، به‌طور پلکانی به اطلاعات محرمانه دسترسی پیدا می‌کردند و شخص شاه مستقیماً برعملکرد این سازمان نظارت می‌کرد. درواقع قرار دادن ریاست ساواک به‌عنوان معاون نخست‌وزیر، تنها یک اقدام تشریفاتی بود و در عمل این شخص شاه بود که ساواک را مثل ارتش و وزارت جنگ مستقیماً اداره می‌کرد. حتی تصویب اساسنامه ساواک در مجلس شورای ملی هم صرفاً یک اقدام تشریفاتی بود و تصمیمات در جای دیگری گرفته می‌شد. در نیمه فروردین 1336 بلافاصله پس از معرفی منوچهر اقبال به‌عنوان نخست‌وزیر، این سازمان فعالیت خود را آغاز کرد و در همان ایام اقبال، تأسیس مخوف ترین و بدنام ترین ارگان وابسته به نظام سلطنتی را به‌عنوان یکی از افتخارات خود معرفی کرد. ساواک از سال 1342 با افزایش بودجه از طریق درآمد نفتی، به شکل نامعقولی توسعه یافت. این سازمان که آوازه اقدامات خشونت‌آمیز و غیرانسانی آن عالمگیر شده بود، ظرف مدت 8 سال از تأسیس خود بیش از 5300 افسر زبده آموزش دیده و ده‌ها هزار مخبر را پرورش داد. درطول این مدت ادارات تابعه ساواک به 11 ارگان رسید. اداره یکم مسئول کارهای استخدامی، اداره‌های دوم، هفتم و هشتم مسئول اطلاعات خارجی و ضدجاسوسی، اداره سوم مسئول امنیت داخلی، اداره چهارم مسئول حفاظت اطلاعات، اداره پنجم مسئول امور فنی، اداره ششم مسئول امور مالی، اداره نهم مسئول تحقیق و پژوهش، اداره دهم مسئول آموزش و اداره یازدهم مسئول بازرسی و رسیدگی به شکایات و پیگیری تخلفات بود. در میان این 11 اداره، اداره سوم (امنیت داخلی) بیشترین میزان درگیری را با مخالفان داخلی حکومت داشت. پرویز ثابتی یکی از مشهورترین مسئولان این اداره و جزو معدود چهره‌های ساواک بود که حضور رسانه‌ای داشت.
یار غار و دوست صمیمی امیر عباس هویدا (نخست‌وزیر) نخستین مسئول این سازمان بود که به‌ طور رسمی با رادیو تلویزیون ملی وقت مصاحبه می کرد. اداره سوم در زمان فعالیت ثابتی به مهم‌ترین و مقتدرترین اداره ساواک تبدیل شد. پیش از ثابتی، ناصر مقدم مسئول این اداره بود و پس از وی نیز تیمسار طباطبایی به ریاست این اداره رسید. اما در بین رؤسای کل ساواک سپهبد تیمور بختیار حاشیه سازترین و ارتشبد نعمت‌‌الله نصیری خشن‌ترین و بدنام‌ترین آنها بود. تیمور بختیار نخستین رئیس ساواک بود که در دوران حضورش در این سازمان اعمال خشونت علیه مخالفان به وحشیانه‌ترین اشکال ممکن آغاز شد و در زمان نصیری به اوج خود رسید. در سندی که به تاریخ 19 مارس 1956 از سفارت انگلستان به وزارت خارجه این کشور مخابره شده، استفاده از خرس برای ترساندن و ایجاد رعب در بین دستگیرشدگان تأیید شده است.(1)
فعالیت ساواک در دهه 1350 به اوج خود رسید و اداره سوم این سازمان مسئول اصلی ایجاد رعب و وحشت در کشور شده بود. به موازات افزایش اختیارات اجرایی ساواک بودجه این سازمان نیز در این دهه به بیش از 300 میلیون دلار افزایش یافت.
پایان کار ساواک و رژیم پهلوی
شکی نیست که تأسیس ساواک یکی از مهم‌ترین مصادیق عریان شدن استبداد در رژیم پهلوی بود و جالب اینجاست که سرنوشت این سازمان نیز به عاقبت کار پهلوی گره خورد. در نیمه دوم سال 1357 تقریباً تمام مخالفان سلطنت وجود سازمان مخوف ساواک را به‌عنوان یکی از نخستین مصادیق استبداد و خشونت نامشروع رژیم پهلوی تلقی می‌کردند. برای بسیاری وجود و فعالیت همین سازمان برای سلب مشروعیت از نهاد سلطنت کافی بود.
سازمانی که تقریباً هیچ فعال سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی‌ای از سلطه آن مصون نبود. طبق گزارش‌های رسمی بیشترین کشتار مربوط به افراد مربوط به گروه‌های مذهبی و پس‌از آن به سایر گروه‌های مبارز مربوط می‌شود. تنها در خلال سال‌های 1350 تا 1355 بیش از 360 نفر از اعضای گروه‌های چپگرای مخالف رژیم، مستقیماً در درگیری با این سازمان به قتل رسیده بودند و این علاوه بر صدها زندانی‌ای بود که در طول سال‌های پس از کودتا داخل زندان‌ها و بازداشتگاه‌های تحت مدیریت این سازمان بر اثر شکنجه جان خود را ازدست دادند. تنها یک روایت تعداد مخالفان سیاسی کشته شده توسط ساواک را 1500 نفر اعلام کرده و این عدد ورای تعداد اعدام‌ها و اقدامات تروریستی این سازمان در داخل و خارج از کشور است. بدین ترتیب سازمانی که برای تضمین بقای سلطنت تأسیس شده بود، تبدیل به پاشنه آشیل این رژیم و یکی از مهم‌ترین عوامل سقوط آن شد.
پی نوشت:

Profo Tortrue in iran. March19. 1956 – FO 248/1560 1

منبع: روزنامه ایران